مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در عالم اسلام، بنا شده در شهر مکه میباشد که کعبه، قبله مسلمانها، در آن قراردارد. شی ءها، بناها و اماکن مقدسی همانند حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل درین مسجد مکان گرفته‌اند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام همگانی مسجد، احکامی ویژه نیز داراست. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب میباشد در شکل یارا، یک توشه در قدمت خویش به مکه هجرت نماید (مهاجرت حج) و مناسکی را که بعضی از آنان درین مسجد اجرا می گیرد، اعمال دهد.
«المسجدالحرام» واژه و کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی میباشد. منجر تعریف این مسجد به «حرام» آن میباشد که بعضا افعال که در مساجد دیگر حرام وجود ندارد، در‌این مسجد و پیرامون آن(بقاع)به حیث دینی حرام شمرده گردیده‌است و این مسجد احترام و احکام خاصی داراست و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر جای ها، ممنوعیت و حرمت فقهی بیشتری داراست و به گفته بعضا منابع، عزم گناه هر یک‌سری به اعمال نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب میشود.
از منابع شرعی اسلام، به ویژه قرآن مهربان اینگونه برمی‌آید که مسجدالحرام، قبل از اسلام نیز به‌این اسم نزد مردمان حجاز آوازه داشته، هرچند در پیرامون کعبه، سازه یا این که دیوار و حصاری نبوده اما کعبه و دور و اطراف پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- به این اسم شناخته می‌گردیده‌است ؛ قرآن بارها مخلوط وصفی المسجد الحرام را به عمل برده میباشد؛ مثلا درباره دوری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانها در قرآن آمده میباشد: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا پروردگار آن ها را عذاب نکند در حالی که[سایر افراد را]از مسجدالحرام بازداشتن می‌نمایند؟
ادغام «المسجد الحرام» در نشانه‌ها و احادیث، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و حوزه بقعه نیز به شغل رفته میباشد.
وضعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجدالحرام، در شهر مکه ایالات متحده عربی سعودی در میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و قدمت واقع میباشد.
حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه قدمت و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محصور می‌گردد.
حدود بقاع تا مسجدالحرام در نقاط گوناگون، متعدد میباشد: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از منش جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر مسافت میباشد.
مسجد الحرام
فضیلت ها مسجدالحرام
مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز با شخصیت بوده میباشد. به حیث مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد تاریخی اگاهی دقیقی از این که از چه مجال اینگونه موقعیتی پیدا نموده است، در چنگ وجود ندارد. بنابر احادیث محلی و مذهبی، این محل از فرصت پیدایش زمین متشخص بوده میباشد. در احادیث اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین جای روی زمین میباشد.
بنابر حدیثی منسوب به فرستاده اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین میباشد و حتی قبل از مسجدالاقصی نهاد گذاشته شد‌ه‌است.
در حدیث شد رحال، که بنابر آن نبی اکرم(ص) فرموده میباشد: «هجرت مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی این مساجد، مسجدالحرام میباشد.
بنابر احادیث محلی، قبر هفتاد نبی به عنوان مثال هود و پارسا و اسماعیل در مسجدالحرام میباشد.
در آموزه‌های اسلامی احکام فقاهتی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه احوال گردیده است. برای مثال، نزاع در مسجدالحرام و بلکه مقبره مکه گناه بزرگی میباشد مگر به قصد مدد. عباداتی به عنوان مثال نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از جای های دیگر، دارنده اثرات معنوی و دنیوی شمرده شد‌ه‌است.
تاریخچه
مسجد الحرام، حادثه ها، تغییرات، مرمت‌ها و بسط‌های زیادی داشته که در منابع تاریخی و روایی تصویب گردیده‌اند و مهم‌ترین آن ها عبارتند از:
زمان قبل از اسلام
قبل از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌میباشد.
مسجد در زمان قبل از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته میباشد. این که از چه فرصت محوطه حافظه گردیده تحت عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در مشت وجود ندارد و صرفا در منابع روایی از آن حرف رفته میباشد. بنابر این منابع، جای فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، قبل از آفرینش بشر برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.
بعضا احادیث سازه یا این که مرمت کعبه را به بشر(ع)نسبت میدهند؛ بعداز وی، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را نوسازی کردند.
در روایتی از نبی اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) منسوب شده میباشد. در‌این داستان، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین میباشد.
تا قبل از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم نبی اکرم(ص) و پیشوای قریش، عموم مکه در حوالی مسجد منزل نمی‌ساخته‌اند و مسافت‌ای رزرو مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد را رعایت می‌کرده‌اند. در طول قصی، وی عموم را به منزل‌سازی در مجاورت کعبه با مسافت‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.
زمان خلفای چهارگانه
اول تغییر تحول در مساحت مسجد در حین خلیفه دوم رویداد. وی بعضا منزل‌های فضا مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید و امرکرد تا از آن پس شبها بر دیوار لامپ بگذارند تا محوطه مسجد پر‌نور گردد.
خلیفه سوم نیز به باعث بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، منزل‌های دور و اطراف مسجد را حاد و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف تشکیل داد.
عصر اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر خاطر نشان کرد و مسجد را مرمت کرد. وی رواقهایی در حوالی مسجد ایجاد کرد و آنان را با ردیف‌هایی کلان سرپا نگاه داشت. این ستونها به طور زیبایی تزیین شد و در بخش‌هایی از آن ها طلا و جواهرات به عمل رفت. ولید ناودان منزل پروردگار را نیز از طلا جواهرات تشکیل داد که تاکنون به همین اسم آوازه داراست.
عصر عباسی
منصور، دو‌مین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ حجم مسجد را دو موازی کرد و مجاورت پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن خاطر نشان نمود و رواقهایی در نزدیکی آن ایجاد کرد. همینطور منصور منارهایی در رکن غربی مسجد تاسیس و تزیینات روی دیوارها و ردیف‌ها را بیشتر کرد.
مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. گشوده منزل‌های محیط را از عموم گرفت و به زمین مسجد ادامه داد. به این ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای زیادی را در حوالی مسجد گشودندکه تا قرون آن گاه، به به عبارتی شکل باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. امرکرد تا مسجد از منطقه جنوبی نیز حجم یابد و مسجد به صورت مربع در آید و کعبه در وسط آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع ارتقاء یافت و رواقهایی در حوالی آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته شوید. این ستونها هنوز بر راز پا میباشد و کتیبه ای که یادگار زمان مهدی عباسی میباشد، بر آن مانده میباشد.
(در زمان معتضد عباسی حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به توصیه آدرس مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد حکم دهنده مکه، امرکرد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
(مقتدر عباسی حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد خاطر نشان نمود.
در زمانه مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بخش اعظمی برای نوسازی و مرمت مسجد و مثلا تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌نمایند) شکل گرفت.
زمان سعودی
ملک بنده العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستورداد تا مسجد را از هر سو توسعه و گسترش دهند. این توسعه و گسترش از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. شروع شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار بدن در حیث دریافت شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ ارتقاء یافت.
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، ارتقاء مساحت مسجد الحرام را به طور بی‌سابقهای استارت کرد. بازرسی این طرح و خرید بعضا اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. استارت گردیده بود. این ارتقاء، بیشترین صعودی بود که در طی تاریخ مسجد الحرام انجام یافته میباشد. محدودهای به حجم ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بلندمرتبه ۸۹ متری در آن بخش سازه شوید. سه گنبد گرانقدر در وسط سطح افزوده گردیده ساخته شد که هر یک بر چهار ردیف پایدار میباشد. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد میباشد.
درحال حاضر مسجدالحرام دسته‌ای بسیار تعالی با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع میباشد و مجاورت یک میلیون نمازگزار را در خویش مکان می دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌میباشد، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی میباشد.
مهم ترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، منزل مکعب صورت مشهوری میباشد که در بین مسجدالحرام در شهر مکه جای دارد. کعبه، قبله و مهم ترین عبادتگاه مسلمان ها میباشد که زیارت آن از گذر فعالیت عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند یارا مالی، یک توشه در زمان قدمت بر هر مسلمانی واجب میباشد.
«المسجدالحرام» واژه و کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی میباشد. منجر تعریف این مسجد به «حرام» آن میباشد که بعضا افعال که در مساجد دیگر حرام وجود ندارد، در‌این مسجد و پیرامون آن(بقاع)به حیث دینی حرام شمرده گردیده‌است و این مسجد احترام و احکام خاصی داراست و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر جای ها، ممنوعیت و حرمت فقهی بیشتری داراست و به گفته بعضا منابع، عزم گناه هر یک‌سری به اعمال نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب میشود.
از منابع شرعی اسلام، به ویژه قرآن مهربان اینگونه برمی‌آید که مسجدالحرام، قبل از اسلام نیز به‌این اسم نزد مردمان حجاز آوازه داشته، هرچند در پیرامون کعبه، سازه یا این که دیوار و حصاری نبوده اما کعبه و دور و اطراف پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- به این اسم شناخته می‌گردیده‌است ؛ قرآن بارها مخلوط وصفی المسجد الحرام را به عمل برده میباشد؛ مثلا درباره دوری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانها در قرآن آمده میباشد: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا پروردگار آن ها را عذاب نکند در حالی که[سایر افراد را]از مسجدالحرام بازداشتن می‌نمایند؟
ادغام «المسجد الحرام» در نشانه‌ها و احادیث، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و حوزه بقعه نیز به شغل رفته میباشد.
وضعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجدالحرام، در شهر مکه ایالات متحده عربی سعودی در میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و قدمت واقع میباشد.
حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه قدمت و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محصور می‌گردد.
حدود بقاع تا مسجدالحرام در نقاط گوناگون، متعدد میباشد: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از منش جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر مسافت میباشد.
مسجد الحرام
فضیلت ها مسجدالحرام
مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز با شخصیت بوده میباشد. به حیث مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد تاریخی اگاهی دقیقی از این که از چه مجال اینگونه موقعیتی پیدا نموده است، در چنگ وجود ندارد. بنابر احادیث محلی و مذهبی، این محل از فرصت پیدایش زمین متشخص بوده میباشد. در احادیث اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین جای روی زمین میباشد.
بنابر حدیثی منسوب به فرستاده اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین میباشد و حتی قبل از مسجدالاقصی نهاد گذاشته شد‌ه‌است.
در حدیث شد رحال، که بنابر آن نبی اکرم(ص) فرموده میباشد: «هجرت مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی این مساجد، مسجدالحرام میباشد.
بنابر احادیث محلی، قبر هفتاد نبی به عنوان مثال هود و پارسا و اسماعیل در مسجدالحرام میباشد.
در آموزه‌های اسلامی احکام فقاهتی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه احوال گردیده است. برای مثال، نزاع در مسجدالحرام و بلکه مقبره مکه گناه بزرگی میباشد مگر به قصد مدد. عباداتی به عنوان مثال نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از جای های دیگر، دارنده اثرات معنوی و دنیوی شمرده شد‌ه‌است.
تاریخچه
مسجد الحرام، حادثه ها، تغییرات، مرمت‌ها و بسط‌های زیادی داشته که در منابع تاریخی و روایی تصویب گردیده‌اند و مهم‌ترین آن ها عبارتند از:
زمان قبل از اسلام
قبل از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌میباشد.
مسجد در زمان قبل از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته میباشد. این که از چه فرصت محوطه حافظه گردیده تحت عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در مشت وجود ندارد و صرفا در منابع روایی از آن حرف رفته میباشد. بنابر این منابع، جای فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، قبل از آفرینش بشر برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.
بعضا احادیث سازه یا این که مرمت کعبه را به بشر(ع)نسبت میدهند؛ بعداز وی، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را نوسازی کردند.
در روایتی از نبی اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) منسوب شده میباشد. در‌این داستان، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین میباشد.
تا قبل از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم نبی اکرم(ص) و پیشوای قریش، عموم مکه در حوالی مسجد منزل نمی‌ساخته‌اند و مسافت‌ای رزرو مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد را رعایت می‌کرده‌اند. در طول قصی، وی عموم را به منزل‌سازی در مجاورت کعبه با مسافت‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.
زمان خلفای چهارگانه
اول تغییر تحول در مساحت مسجد در حین خلیفه دوم رویداد. وی بعضا منزل‌های فضا مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید و امرکرد تا از آن پس شبها بر دیوار لامپ بگذارند تا محوطه مسجد پر‌نور گردد.
خلیفه سوم نیز به باعث بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، منزل‌های دور و اطراف مسجد را حاد و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف تشکیل داد.
عصر اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر خاطر نشان کرد و مسجد را مرمت کرد. وی رواقهایی در حوالی مسجد ایجاد کرد و آنان را با ردیف‌هایی کلان سرپا نگاه داشت. این ستونها به طور زیبایی تزیین شد و در بخش‌هایی از آن ها طلا و جواهرات به عمل رفت. ولید ناودان منزل پروردگار را نیز از طلا جواهرات تشکیل داد که تاکنون به همین اسم آوازه داراست.
عصر عباسی
منصور، دو‌مین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ حجم مسجد را دو موازی کرد و مجاورت پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن خاطر نشان نمود و رواقهایی در نزدیکی آن ایجاد کرد. همینطور منصور منارهایی در رکن غربی مسجد تاسیس و تزیینات روی دیوارها و ردیف‌ها را بیشتر کرد.
مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. گشوده منزل‌های محیط را از عموم گرفت و به زمین مسجد ادامه داد. به این ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای زیادی را در حوالی مسجد گشودندکه تا قرون آن گاه، به به عبارتی شکل باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. امرکرد تا مسجد از منطقه جنوبی نیز حجم یابد و مسجد به صورت مربع در آید و کعبه در وسط آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع ارتقاء یافت و رواقهایی در حوالی آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته شوید. این ستونها هنوز بر راز پا میباشد و کتیبه ای که یادگار زمان مهدی عباسی میباشد، بر آن مانده میباشد.
(در زمان معتضد عباسی حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به توصیه آدرس مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد حکم دهنده مکه، امرکرد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
(مقتدر عباسی حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد خاطر نشان نمود.
در زمانه مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بخش اعظمی برای نوسازی و مرمت مسجد و مثلا تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌نمایند) شکل گرفت.
زمان سعودی
ملک بنده العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستورداد تا مسجد را از هر سو توسعه و گسترش دهند. این توسعه و گسترش از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. شروع شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار بدن در حیث دریافت شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ ارتقاء یافت.
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، ارتقاء مساحت مسجد الحرام را به طور بی‌سابقهای استارت کرد. بازرسی این طرح و خرید بعضا اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. استارت گردیده بود. این ارتقاء، بیشترین صعودی بود که در طی تاریخ مسجد الحرام انجام یافته میباشد. محدودهای به حجم ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بلندمرتبه ۸۹ متری در آن بخش سازه شوید. سه گنبد گرانقدر در وسط سطح افزوده گردیده ساخته شد که هر یک بر چهار ردیف پایدار میباشد. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد میباشد.
درحال حاضر مسجدالحرام دسته‌ای بسیار تعالی با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع میباشد و مجاورت یک میلیون نمازگزار را در خویش مکان می دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌میباشد، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی میباشد.
مهم ترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، منزل مکعب صورت مشهوری میباشد که در بین مسجدالحرام در شهر مکه جای دارد. کعبه، قبله و مهم ترین عبادتگاه مسلمان ها میباشد که زیارت آن از گذر فعالیت عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند یارا مالی، یک توشه در زمان قدمت بر هر مسلمانی واجب میباشد.
مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در عالم اسلام، بنا شده در شهر مکه میباشد که کعبه، قبله مسلمانها، در آن قراردارد. شی ءها، بناها و اماکن مقدسی همانند حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل درین مسجد مکان گرفته‌اند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام همگانی مسجد، احکامی ویژه نیز داراست. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب میباشد در شکل یارا، یک توشه در قدمت خویش به مکه هجرت نماید (مهاجرت حج) و مناسکی را که بعضی از آنان درین مسجد اجرا می گیرد، اعمال دهد.
«المسجدالحرام» واژه و کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی میباشد. منجر تعریف این مسجد به «حرام» آن میباشد که بعضا افعال که در مساجد دیگر حرام وجود ندارد، در‌این مسجد و پیرامون آن(بقاع)به حیث دینی حرام شمرده گردیده‌است و این مسجد احترام و احکام خاصی داراست و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر جای ها، ممنوعیت و حرمت فقهی بیشتری داراست و به گفته بعضا منابع، عزم گناه هر یک‌سری به اعمال نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب میشود.
از منابع شرعی اسلام، به ویژه قرآن مهربان اینگونه برمی‌آید که مسجدالحرام، قبل از اسلام نیز به‌این اسم نزد مردمان حجاز آوازه داشته، هرچند در پیرامون کعبه، سازه یا این که دیوار و حصاری نبوده اما کعبه و دور و اطراف پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- به این اسم شناخته می‌گردیده‌است ؛ قرآن بارها مخلوط وصفی المسجد الحرام را به عمل برده میباشد؛ مثلا درباره دوری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانها در قرآن آمده میباشد: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا پروردگار آن ها را عذاب نکند در حالی که[سایر افراد را]از مسجدالحرام بازداشتن می‌نمایند؟
ادغام «المسجد الحرام» در نشانه‌ها و احادیث، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و حوزه بقعه نیز به شغل رفته میباشد.
وضعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجدالحرام، در شهر مکه ایالات متحده عربی سعودی در میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و قدمت واقع میباشد.
حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه قدمت و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محصور می‌گردد.
حدود بقاع تا مسجدالحرام در نقاط گوناگون، متعدد میباشد: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از منش جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر مسافت میباشد.
مسجد الحرام
فضیلت ها مسجدالحرام
مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز با شخصیت بوده میباشد. به حیث مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد تاریخی اگاهی دقیقی از این که از چه مجال اینگونه موقعیتی پیدا نموده است، در چنگ وجود ندارد. بنابر احادیث محلی و مذهبی، این محل از فرصت پیدایش زمین متشخص بوده میباشد. در احادیث اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین جای روی زمین میباشد.
بنابر حدیثی منسوب به فرستاده اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین میباشد و حتی قبل از مسجدالاقصی نهاد گذاشته شد‌ه‌است.
در حدیث شد رحال، که بنابر آن نبی اکرم(ص) فرموده میباشد: «هجرت مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی این مساجد، مسجدالحرام میباشد.
بنابر احادیث محلی، قبر هفتاد نبی به عنوان مثال هود و پارسا و اسماعیل در مسجدالحرام میباشد.
در آموزه‌های اسلامی احکام فقاهتی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه احوال گردیده است. برای مثال، نزاع در مسجدالحرام و بلکه مقبره مکه گناه بزرگی میباشد مگر به قصد مدد. عباداتی به عنوان مثال نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از جای های دیگر، دارنده اثرات معنوی و دنیوی شمرده شد‌ه‌است.
تاریخچه
مسجد الحرام، حادثه ها، تغییرات، مرمت‌ها و بسط‌های زیادی داشته که در منابع تاریخی و روایی تصویب گردیده‌اند و مهم‌ترین آن ها عبارتند از:
زمان قبل از اسلام
قبل از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌میباشد.
مسجد در زمان قبل از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته میباشد. این که از چه فرصت محوطه حافظه گردیده تحت عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در مشت وجود ندارد و صرفا در منابع روایی از آن حرف رفته میباشد. بنابر این منابع، جای فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، قبل از آفرینش بشر برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.
بعضا احادیث سازه یا این که مرمت کعبه را به بشر(ع)نسبت میدهند؛ بعداز وی، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را نوسازی کردند.
در روایتی از نبی اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) منسوب شده میباشد. در‌این داستان، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین میباشد.
تا قبل از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم نبی اکرم(ص) و پیشوای قریش، عموم مکه در حوالی مسجد منزل نمی‌ساخته‌اند و مسافت‌ای رزرو مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد را رعایت می‌کرده‌اند. در طول قصی، وی عموم را به منزل‌سازی در مجاورت کعبه با مسافت‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.
زمان خلفای چهارگانه
اول تغییر تحول در مساحت مسجد در حین خلیفه دوم رویداد. وی بعضا منزل‌های فضا مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید و امرکرد تا از آن پس شبها بر دیوار لامپ بگذارند تا محوطه مسجد پر‌نور گردد.
خلیفه سوم نیز به باعث بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، منزل‌های دور و اطراف مسجد را حاد و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف تشکیل داد.
عصر اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر خاطر نشان کرد و مسجد را مرمت کرد. وی رواقهایی در حوالی مسجد ایجاد کرد و آنان را با ردیف‌هایی کلان سرپا نگاه داشت. این ستونها به طور زیبایی تزیین شد و در بخش‌هایی از آن ها طلا و جواهرات به عمل رفت. ولید ناودان منزل پروردگار را نیز از طلا جواهرات تشکیل داد که تاکنون به همین اسم آوازه داراست.
عصر عباسی
منصور، دو‌مین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ حجم مسجد را دو موازی کرد و مجاورت پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن خاطر نشان نمود و رواقهایی در نزدیکی آن ایجاد کرد. همینطور منصور منارهایی در رکن غربی مسجد تاسیس و تزیینات روی دیوارها و ردیف‌ها را بیشتر کرد.
مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. گشوده منزل‌های محیط را از عموم گرفت و به زمین مسجد ادامه داد. به این ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای زیادی را در حوالی مسجد گشودندکه تا قرون آن گاه، به به عبارتی شکل باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. امرکرد تا مسجد از منطقه جنوبی نیز حجم یابد و مسجد به صورت مربع در آید و کعبه در وسط آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع ارتقاء یافت و رواقهایی در حوالی آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته شوید. این ستونها هنوز بر راز پا میباشد و کتیبه ای که یادگار زمان مهدی عباسی میباشد، بر آن مانده میباشد.
(در زمان معتضد عباسی حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به توصیه آدرس مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد حکم دهنده مکه، امرکرد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
(مقتدر عباسی حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد خاطر نشان نمود.
در زمانه مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بخش اعظمی برای نوسازی و مرمت مسجد و مثلا تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌نمایند) شکل گرفت.
زمان سعودی
ملک بنده العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستورداد تا مسجد را از هر سو توسعه و گسترش دهند. این توسعه و گسترش از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. شروع شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار بدن در حیث دریافت شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ ارتقاء یافت.
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، ارتقاء مساحت مسجد الحرام را به طور بی‌سابقهای استارت کرد. بازرسی این طرح و خرید بعضا اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. استارت گردیده بود. این ارتقاء، بیشترین صعودی بود که در طی تاریخ مسجد الحرام انجام یافته میباشد. محدودهای به حجم ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بلندمرتبه ۸۹ متری در آن بخش سازه شوید. سه گنبد گرانقدر در وسط سطح افزوده گردیده ساخته شد که هر یک بر چهار ردیف پایدار میباشد. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد میباشد.
درحال حاضر مسجدالحرام دسته‌ای بسیار تعالی با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع میباشد و مجاورت یک میلیون نمازگزار را در خویش مکان می دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌میباشد، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی میباشد.
مهم ترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، منزل مکعب صورت مشهوری میباشد که در بین مسجدالحرام در شهر مکه جای دارد. کعبه، قبله و مهم ترین عبادتگاه مسلمان ها میباشد که زیارت آن از گذر فعالیت عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند یارا مالی، یک توشه در زمان قدمت بر هر مسلمانی واجب میباشد.
«المسجدالحرام» واژه و کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی میباشد. منجر تعریف این مسجد به «حرام» آن میباشد که بعضا افعال که در مساجد دیگر حرام وجود ندارد، در‌این مسجد و پیرامون آن(بقاع)به حیث دینی حرام شمرده گردیده‌است و این مسجد احترام و احکام خاصی داراست و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر جای ها، ممنوعیت و حرمت فقهی بیشتری داراست و به گفته بعضا منابع، عزم گناه هر یک‌سری به اعمال نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب میشود.
از منابع شرعی اسلام، به ویژه قرآن مهربان اینگونه برمی‌آید که مسجدالحرام، قبل از اسلام نیز به‌این اسم نزد مردمان حجاز آوازه داشته، هرچند در پیرامون کعبه، سازه یا این که دیوار و حصاری نبوده اما کعبه و دور و اطراف پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- به این اسم شناخته می‌گردیده‌است ؛ قرآن بارها مخلوط وصفی المسجد الحرام را به عمل برده میباشد؛ مثلا درباره دوری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانها در قرآن آمده میباشد: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا پروردگار آن ها را عذاب نکند در حالی که[سایر افراد را]از مسجدالحرام بازداشتن می‌نمایند؟
ادغام «المسجد الحرام» در نشانه‌ها و احادیث، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و حوزه بقعه نیز به شغل رفته میباشد.
وضعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجدالحرام، در شهر مکه ایالات متحده عربی سعودی در میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و قدمت واقع میباشد.
حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه قدمت و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محصور می‌گردد.
حدود بقاع تا مسجدالحرام در نقاط گوناگون، متعدد میباشد: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از منش جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر مسافت میباشد.
مسجد الحرام
فضیلت ها مسجدالحرام
مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز با شخصیت بوده میباشد. به حیث مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد تاریخی اگاهی دقیقی از این که از چه مجال اینگونه موقعیتی پیدا نموده است، در چنگ وجود ندارد. بنابر احادیث محلی و مذهبی، این محل از فرصت پیدایش زمین متشخص بوده میباشد. در احادیث اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین جای روی زمین میباشد.
بنابر حدیثی منسوب به فرستاده اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین میباشد و حتی قبل از مسجدالاقصی نهاد گذاشته شد‌ه‌است.
در حدیث شد رحال، که بنابر آن نبی اکرم(ص) فرموده میباشد: «هجرت مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی این مساجد، مسجدالحرام میباشد.
بنابر احادیث محلی، قبر هفتاد نبی به عنوان مثال هود و پارسا و اسماعیل در مسجدالحرام میباشد.
در آموزه‌های اسلامی احکام فقاهتی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه احوال گردیده است. برای مثال، نزاع در مسجدالحرام و بلکه مقبره مکه گناه بزرگی میباشد مگر به قصد مدد. عباداتی به عنوان مثال نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از جای های دیگر، دارنده اثرات معنوی و دنیوی شمرده شد‌ه‌است.
تاریخچه
مسجد الحرام، حادثه ها، تغییرات، مرمت‌ها و بسط‌های زیادی داشته که در منابع تاریخی و روایی تصویب گردیده‌اند و مهم‌ترین آن ها عبارتند از:
زمان قبل از اسلام
قبل از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌میباشد.
مسجد در زمان قبل از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته میباشد. این که از چه فرصت محوطه حافظه گردیده تحت عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در مشت وجود ندارد و صرفا در منابع روایی از آن حرف رفته میباشد. بنابر این منابع، جای فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، قبل از آفرینش بشر برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.
بعضا احادیث سازه یا این که مرمت کعبه را به بشر(ع)نسبت میدهند؛ بعداز وی، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را نوسازی کردند.
در روایتی از نبی اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) منسوب شده میباشد. در‌این داستان، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین میباشد.
تا قبل از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم نبی اکرم(ص) و پیشوای قریش، عموم مکه در حوالی مسجد منزل نمی‌ساخته‌اند و مسافت‌ای رزرو مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد را رعایت می‌کرده‌اند. در طول قصی، وی عموم را به منزل‌سازی در مجاورت کعبه با مسافت‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.
زمان خلفای چهارگانه
اول تغییر تحول در مساحت مسجد در حین خلیفه دوم رویداد. وی بعضا منزل‌های فضا مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید و امرکرد تا از آن پس شبها بر دیوار لامپ بگذارند تا محوطه مسجد پر‌نور گردد.
خلیفه سوم نیز به باعث بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، منزل‌های دور و اطراف مسجد را حاد و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف تشکیل داد.
عصر اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر خاطر نشان کرد و مسجد را مرمت کرد. وی رواقهایی در حوالی مسجد ایجاد کرد و آنان را با ردیف‌هایی کلان سرپا نگاه داشت. این ستونها به طور زیبایی تزیین شد و در بخش‌هایی از آن ها طلا و جواهرات به عمل رفت. ولید ناودان منزل پروردگار را نیز از طلا جواهرات تشکیل داد که تاکنون به همین اسم آوازه داراست.
عصر عباسی
منصور، دو‌مین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ حجم مسجد را دو موازی کرد و مجاورت پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن خاطر نشان نمود و رواقهایی در نزدیکی آن ایجاد کرد. همینطور منصور منارهایی در رکن غربی مسجد تاسیس و تزیینات روی دیوارها و ردیف‌ها را بیشتر کرد.
مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. گشوده منزل‌های محیط را از عموم گرفت و به زمین مسجد ادامه داد. به این ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای زیادی را در حوالی مسجد گشودندکه تا قرون آن گاه، به به عبارتی شکل باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. امرکرد تا مسجد از منطقه جنوبی نیز حجم یابد و مسجد به صورت مربع در آید و کعبه در وسط آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع ارتقاء یافت و رواقهایی در حوالی آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته شوید. این ستونها هنوز بر راز پا میباشد و کتیبه ای که یادگار زمان مهدی عباسی میباشد، بر آن مانده میباشد.
(در زمان معتضد عباسی حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به توصیه آدرس مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد حکم دهنده مکه، امرکرد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
(مقتدر عباسی حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد خاطر نشان نمود.
در زمانه مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بخش اعظمی برای نوسازی و مرمت مسجد و مثلا تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌نمایند) شکل گرفت.
زمان سعودی
ملک بنده العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستورداد تا مسجد را از هر سو توسعه و گسترش دهند. این توسعه و گسترش از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. شروع شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار بدن در حیث دریافت شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ ارتقاء یافت.
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، ارتقاء مساحت مسجد الحرام را به طور بی‌سابقهای استارت کرد. بازرسی این طرح و خرید بعضا اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. استارت گردیده بود. این ارتقاء، بیشترین صعودی بود که در طی تاریخ مسجد الحرام انجام یافته میباشد. محدودهای به حجم ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بلندمرتبه ۸۹ متری در آن بخش سازه شوید. سه گنبد گرانقدر در وسط سطح افزوده گردیده ساخته شد که هر یک بر چهار ردیف پایدار میباشد. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد میباشد.
درحال حاضر مسجدالحرام دسته‌ای بسیار تعالی با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع میباشد و مجاورت یک میلیون نمازگزار را در خویش مکان می دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌میباشد، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی میباشد.
مهم ترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، منزل مکعب صورت مشهوری میباشد که در بین مسجدالحرام در شهر مکه جای دارد. کعبه، قبله و مهم ترین عبادتگاه مسلمان ها میباشد که زیارت آن از گذر فعالیت عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند یارا مالی، یک توشه در زمان قدمت بر هر مسلمانی واجب میباشد.
حرم متبرکه امامزاده عبدالله (ع) لالان